Odra - powódź w CHKO Poodrzi, lipiec 1997
W całym badanym obszarze brak jest jak dotychczas zamkniętego systemu obszarów chronionych, z wyjątkiem obszaru od Krosna Odrzańskiego po Szczecin i dalej po ujście do Zalewu Szczecińskiego, jak i ograniczonego odcinka nad Odrą czeską. Pomiędzy nimi znajdują się pojedyncze obszary chronione o różnej jakości, które jednak tylko zahaczają o dolinę rzeki. Do roku 2000, dolina Odry jest objęta ochroną w CHKO Poodri, polskim Krzesińskim i Cedyńskim Parku Krajobrazowym oraz Parku Krajobrazowym Dolnej Odry, jak i niemieckim Parku Narodowym Dolnej Doliny Odry. Obecnie planuje się dwa następne parki krajobrazowe, o podobnym znaczeniu dla Odry. Przy tym rozległe, wartościowe lasy łęgowe są objęte ochroną tylko w czeskim obszarze chronionym. Ponadto zgłoszone do ochrony i udokumentowane zostały jednak dalsze obszary ochronne o małej i dużej powierzchni.
Podczas korzystania z istniejących inwentaryzacji okazało się, że sporządzone mapy występowania roślin i zwierząt w większości rezerwatów przyrody są niewystarczające, częściowo zastosowano również nieporównywalne metody sporządzania map. Przedstawione w Atlasie wyniki kartowania terenu mogą w tym przypadku znaleźć zastosowanie jako wartościowa informacja wyjściowa do wykorzystania z punktu widzenia ochrony przyrody.
Szczególne znaczenie zyskała w związku z tym dyrektywa siedliskowa (Der Rat der Europäischen Gemeinschaft, 1992). Przy wyborze obszarów do europejskiej sieci ochrony przyrody NATURA 2000 należałoby uwzględnić, wymienione w Załączniku I dyrektywy siedliskowej, naturalne środowiska, którymi interesuje się Wspólnota Europejska. W załączniku tym występują dwa typy habitatów, które dotyczą użytych w Atlasie typów środowisk.
Typ środowiska "Bogate gatunkowo łąki wilgotne i zalewowe " należy do typu habitatów 6440 "Łąki zalewowe z selernicą " (fitosociologicznie Cnidion dubii), typ biotopu "Łęg topolowo- wierzbowy" podlega pod priorytetowy typ habitatu 91E0 "Lasy łęgowe" (fitosocjologicznie Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae) a typ biotopu "Łęg wiązowy" przynależy do typu habitatu 91F0 "Łęgi wiązowe" (fitosocjologicznie Ulmenion minoris).
Dodatkowo, na liście Załącznika II dyrektywy siedliskowej, znajduje się gatunek ryby, którą wybrano tu jako bioindykator, jest nią piskorz błotny (Misgurnus fossilis).
Porównanie z krajowymi "czerwonymi listami" (Anonym, 1992; Lusk et Hanel, 1998; Głowaciński, 1992; Witkowski et al., 1999; Zarzycki et Kaśmierczakowa, 1993; Binot et al.,1998; Ludwig et Schnittler, 1996) pozwala stwierdzić, że spośród użytych w Atlasie 10 gatunków wskaźnikowych roślin, 8 gatunków wskaźnikowych ryb oraz 14 gatunków wskaźnikowych ptaków, zagrożonych jest:
Przedstawione zbiorczo na osobnej folii informacje, odnoszące się do powierzchni zalewowych, wałów przeciwpowodziowych i terenów retencji przeciwpowodziowej (poldery) mogą być użyteczne jako ważny element dla przyszłego opracowania planu zagospodarowania całego obszaru dorzecza. Taki całościowy plan jest już praktykowany przez czeskie władze odpowiedzialne za dorzecze, w Niemczech powinien być opracowany w przeciągu kilku lat, zgodnie z ramową dyrektywą wodną UE (WRRL). W Polsce będzie to obowiązywać najpóźniej po wstąpieniu do UE.
Ponieważ planowanie ochrony przed powodziami to często trudny proces znajdowania konsensusu pomiędzy różnymi grupami interesów, krokiem przybliżającym do konstruktywnego dialogu jest unaocznienie potencjalnych lub realnych (jak w 1997) skutków powodzi wszystkim zainteresowanym. Wypracowane tutaj, nie na wszystkich odcinkach już wystarczająco szczegółowe, wyznaczenie naturalnego obszaru zalewowego jest podstawą do koniecznego opracowania map ryzyka powodziowego.
Patrząc wstecz można stwierdzić, że nie tylko podczas powodzi latem 1997 roku, ale już od połowy ostatniego stulecia, istniejąca ochrona przeciwpowodziowa na Odrze nie była wystarczająca. Rozwój zabudowy rzecznej nad innymi europejskimi rzekami wskazuje, że samo tylko wzmocnienie lub podniesienie wałów nie jest rozwiązaniem. Dlatego nie można zrezygnować z poszukiwania dodatkowych powierzchni retencyjnych, tzn. powiększania obecnych obszarów zalewowych. Istniejące koncepcje RZGW we Wrocławiu (Generalna strategia, 1998) pokazują to bardzo wyraźnie. Przy dokonywaniu wyboru nadających się powierzchni, dane z zakresu ekologii i ochrony przyrody otrzymane w wyniku sporządzania map typów środowisk, mogą wywołać efekt synergetyczny (wspomagający, uwaga tłumacza). Wszystkie środowiska typowe dla obszarów zalewowych istniejące jeszcze na zawalu, zasadniczo są przystosowane do naturalnych zalewów, potrzebują ich nawet do długotrwałego rozwoju i bezpiecznej egzystencji.
W opinii zespołu autorów i wydawcy, właśnie powódź z lata 1997 roku wykazała, jakie pozytywne skutki może mieć takie ekstremalne wylanie na tereny, na których od dziesiątek lat nie było powodzi. Jesienią 1999 można było stwierdzić masowe odmłodzenia w łęgach wiązowych, w następstwie pozytywnego oddziaływania dopływu wody i doprowadzania substancji odżywczych w roku 1997, które później w roku 1998 umożliwiły wykształcenie się nasion. Z drugiej strony stwierdzono tylko relatywnie niewielkie, bardzo selektywne szkody powstałe w następstwie zalania (Greinert et al., 1998). Należy tutaj przypomnieć kompleks lasów łęgowych, gdzie szkody w wyniku zalania wystąpiły na dużym obszarze olesów (06) na południe od Brzegu Dolnego. Las ten leży na obniżeniu brzeżnym Pradoliny Wrocławskiej, a swój dzisiejszy charakter, nie bez ingerencji leśniczej, uzyskał prawdopodobnie dopiero po wybudowaniu zamkniętego systemu obwałowań.
Odra - powódź w CHKO Poodrzi, lipiec 1997
Analiza wykorzystania terenu wykonana na podstawie danych CORINE- LandCover (EEA, 1999) dała następujące rezultaty:
Z około 3640 km2 jest
reszta dzieli się na
Dwóch ostatnich danych dot. powierzchni nie można przy tym uważać za pewne, z racji ich raczej linearnej struktury i wielkości rastra danych CORINE rzędu 250 m.
W szczególności należy wskazać na fakt, że z całej powierzchni lasów na badanym obszarze, prawie 50% jest klasyfikowana z punktu widzenia ochrony przyrody jako wartościowa, według stosowanej kategorii typów biotopu. Jeżeli jeszcze dodatkowo uwzględni się, że te typy środowisk dotyczą tylko lasów liściastych, to prawie 70% wszystkich tzw. lasów mieszanych (definicja za CORINE- LandCover) jest ujęta w wybranych typach środowisk, z tego prawie 2/3 w obecnych obszarach zalewowych (patrz Tab. 1). W odniesieniu do powierzchni lasów, które przynależą do wybranego typu biotopu, tylko niewielka ich część nie była zagospodarowana.
Z drugiej strony wyraźnie widać, jak do tej pory z rozwagą gospodarowano w typowych dla obszarów zalewowych, najczęściej zgodnych z siedliskiem, lasach łęgowych. Ich szczególną wartość obrazuje szerokie występowanie bioindykatorów ptasich: dzięcioła średniego, kani czarnej i kani rudej. Stąd też lasy łęgowe nad Odrą mogłyby w różnych aspektach służyć dla studiów modelowych.
Odra - Przerwanie wału w okolicy Brzegu Dolnego, wrzesień 1997
Analiza udziału typów środowisk łąkowych w powierzchniach użytków zielonych CORINE, jest ze względu na cechy różnicujące niejednoznaczna, wg szacunkowej oceny udział winien wynosić przynajmniej 50%. Warunkiem dla rozwoju opisanych tu typów środowisk łąkowych jest ich odpowiednio ekstensywne użytkowanie. Jak duże znaczenie dla zachowania lub nawet rozwoju tych biotopów będzie miała przyszła gospodarka leśna i rolnicza, nie wymaga dodatkowych wyjaśnień.
Szczególnym aspektem wykorzystania gruntu w dolinach rzek jest wydobywanie piasku i żwiru, które to powoduje zawsze w dolinach rzek powstawanie wyrobisk z otwartą powierzchnią wód gruntowych. Całkowita powierzchnia wyrobisk wynosi prawie 1500 ha, co w porównaniu z całkowitą powierzchnią obszarów zalewowych, jak również w porównaniu do ¸aby czy Renu, przedstawia tak małą powierzchnię, że można ją prawie pominąć.
Przy całościowej ocenie zwraca uwagę rozmieszczenie wyrobisk piasku i żwiru. Najistotniejsze obszary znajdują się zwykle przy miejscowościach o dużej powierzchni. Wymienić tu można obszary leżące poniżej aglomeracji Ostravy i Wrocławia, następnie w nieco mniejszej koncentracji tereny położone poniżej Koźla i Opola. W odniesieniu do obszarów wiejskich nad dolną Odrą wielkie wyrobisko znajduje się przy Cedyni u podnóża wschodniego zbocza doliny Odry, a jego uzupełnieniem jest małe wyrobisko po przeciwnej stronie niemieckiej. Największe skupienie wyrobisk w dolinie Odry, najczęściej wyrobisk żwiru, znajduje się na przyszłym obszarze polderu Buków, razem na ponad 600 ha. Zwłaszcza ostatnie dane opierają się na wynikach kartowania, gdyż na obecnie dostępnych mapach zaznaczono mniej niż 50% istniejących obszarów wyrobisk. Istniejące wyrobiska najczęściej nie powstały w miejscu występowania wartościowych biotopów, lecz na powierzchniach niegdyś użytkowanych rolniczo (leżących poza obecnymi obszarami zalewowymi, uwaga tłumacza). Na podstawie stanu obecnego nie można więc stwierdzić, znacznego naruszenia zasobów przyrody lub zaistnienia większych potencjalnych zagrożeń dla wód gruntowych, ponieważ wyrobiska te są rzadko zalewane przez (potencjalnie zanieczyszczone) wody powodziowe. Inaczej jest w przypadku obszaru przyszłego polderu Buków. Blisko 50 % przyszłej powierzchni polderu stanowią dzisiaj zalane wyrobiska.
W odniesieniu do sztucznych powierzchni wody, należy wspomnieć o wielkopowierzchniowych systemach stawów, założonych jeszcze przez cystersów. Skoncentrowane są w rejonie Raciborza i na południe od Ostravy. Część z nich ma powierzchnię większą niż 300 ha, najczęściej są to płytkie stawy rybne na których nie prowadzi się intensywnej gospodarki i dlatego mają one już pewną wartość z punktu widzenia ochrony przyrody. Występuje tu bogactwo gatunków ptaków wodnych. Jeżeli te stawy, jak to ma miejsce na czeskim odcinku, będą w coraz większym stopniu wyłączane z użytkowania i podlegać będą naturalnemu, tzn. typowemu dla obszarów zalewowych reżimowi stanów wody z okresami czasowego wysychania, to wówczas mogą zyskać bardzo wysoką wartość, z punktu widzenia ochrony biotopów i gatunków.
Odra - Powódź w lesie łęgowym w okolicy Tarchalic, lipiec 1997
Bezpośredni związek z ochroną przed powodziami i wykorzystaniem gruntu mają aspekty regulacji i melioracji. Częściowo dotyczy to klasycznego budownictwa wodnego na potrzeby rolnictwa. Pod hasłem "melioracja" rozumiano jeden ze środków optymalizacji gospodarowania powierzchni poprzez kompleksowe odwadnianie i poprawianie odpływu. Oba cele, nie ograniczają się z reguły wyłącznie do zagospodarowanych powierzchni. Niniejsze opracowanie wskazuje na dziś jeszcze wartościowe z punktu widzenia ochrony przyrody powierzchnie. Dzięki temu można będzie w przyszłości, przy realizacji planów melioracyjnych, odpowiednio wcześnie uwzględnić skutki, jakie z tego wynikają dla systemu ekologicznego i przestrzeni.
Do kategorii regulacji wód płynących i melioracji należy również włączyć przedsięwzięcia we właściwym korycie rzeki Odry. Przedłożone koncepcje zabudowy w programie Odra 2006 zawierają obok budowy stopni spiętrzających, również przedsięwzięcia związane z regulacją rzeki i rozbudowę elektrowni wodnych. Wszystkie przedsięwzięcia przynoszą z reguły negatywne skutki dla biotopu w korycie, jak i w całej dolinie rzeki.
Z porównania typów biotopów leśnych na obecnych obszarach zalewowych poniżej stopnia w Brzegu Dolnym aż do Nowej Soli wynika, że do pewnych zmian w reżimie wodnym doszło właśnie w bezpośredniej bliskości koryta rzeki. Trwający przez ponad 40 lat deficyt rumowiska (rumoszu) poniżej tego ostatniego z całego łańcucha stopni wodnych, spowodował znaczną erozję dna i obniżenie lustra wody średniej i niskiej nawet o 2 m. W wyniku tych procesów doszło do obniżenia poziomu wód gruntowych i rzadszego zalewania lasów łęgowych przy rzece. Następne efekty to zauważalne do dzisiaj zmiany wegetacji, które oddziałują na całą biocenozę. Proces wysychania uwidacznia się poprzez wzmocnione wykształcanie się kompleksu biotopu "mezofilne lasy liściaste" (04) i typu biotopu "formy przejściowe" (03), podczas gdy w dolinie rzecznej 50 km poniżej, na porównywalnych stanowiskach, gdzie jeszcze nie nastąpiła erozja dna, dominują charakterystyczne typy biotopu lasów łęgowych.
Odra - ostrogi poniżej stopnia Brzeg Dolny
Podobnie w łęgowych lasach na południe od Wrocławia występujących za wałami na obszarach nie zalewanych (np. na polderze Oława-Lipki) przy bardzo podobnych warunkach siedliskowych dominują suchsze formy rozwojowe.
Innym ważnym aspektem regulacji są morfologiczne skutki dla typów środowisk bezpośrednio związanych z korytem rzeki. Odra jest użytkowana na największym odcinku przez żeglugę. Już utarte określenie "droga wodna" unaocznia, że dąży się raczej do osiągnięcia statycznych warunków dla koryta żeglugi. Naturalna fluwialna dynamika koryta jest diametralnie przeciwna. Ponieważ Odra od końca XIX wieku jest "uwięziona" przez wyjątkowo stabilny system regulacji z ostrogami i urządzeniami sterującymi, nie mogą powstawać otwarte, pozbawione roślinności ławice piaskowe i żwirowe oraz wyspy. Utrata tych miejsc przejawia się brakiem nieprzerwanych ciągów brzegowych, łęgów topolowo- wierzbowych (01), łęgi wiązowe można znaleźć najczęściej bezpośrednio na skraju koryta rzecznego. Zachowały się jeszcze tylko dwa większe, dynamiczne skupiska roślinności pionierskiej na piaskach. (11). Na wielu zatokach między ostrogami istnieją jeszcze mniejsze dynamiczne siedliska, wykorzystywane przez dwa gatunki indykatorów ptasich - brodźca piskliwego i sieweczkę rzeczną. Lokalnie utworzone urwiska na wysokich osadach akumulacyjnych zalądowionych ostróg tworzą odpowiednie siedliska dla gniazd jaskółek brzegówek. Również z nadrzędnego punktu widzenia - korytarza ekologicznego, te towarzyszące rzece pionierskie siedliska pełnią ważną funkcję dla połączenia siatki elementów fauny i flory.
Planowane w ramach programu Odra 2006 przedsięwzięcia regulacyjne oznaczają dalszą rozbudowę ostróg a także miejscami prostowanie biegu rzeki (tzw. spłaszczanie zakrętów). Jak wskazują doświadczenia nad środkową Łabą, prowadzić to będzie do dalszego ubywania dynamicznych stanowisk, a tym samym wzrostu zagrożenie dla istniejącego stanu rzadkich w Europie i zagrożonych gatunków.
<< Poprzednia | Następna >>