2. Określenie granic obszaru badań

Atlas obejmuje tylko obszary zalewowe w dolinie Odry, zaś w rejonie ujść jej dopływów sięga obszarów zalewanych cofką z Odry. Powierzchniowo obszary zalewowe Odry odpowiadają więc obszarom zasięgu naturalnych powodzi rzecznych lub też obszarowi naturalnej strefy wpływów wysokich stanów wód Odry. Niezbędne są tu dalsze wyjaśnienia:
Odra - Park Narodowy Unteres Odertal, polder Criewen

Podstawową cechą wyróżniającą obszary zalewowe jest to, że decydującym czynnikiem selekcyjnym dla rozwijających się na tym siedlisku biocenoz są regularnie występujące powodzie. Ponadto bezpośredniemu zalewowi wodami powierzchniowymi, towarzyszy z zasady także zalew wysoko podniesionymi wodami gruntowymi. Ten ostatni nie został w Atlasie bliżej zróżnicowany, powierzchniowo ma też mniejsze znaczenie. Naturalny obszar zalewowy jest zazwyczaj odgraniczony progiem terenu (krawędź terasy rzecznej) powstałym w holocenie wskutek procesów fluwialnych i często nazywany jest dnem doliny rzeki. Występujące tu gleby wytworzyły się na akumulowanych aluwiach. Odgraniczenie takie rzadko jednak w dolinie Odry zaznacza się wyraźnie. Dzieje się tak dlatego, że Odra płynie przeważnie pradolinami uformowanymi podczas kilku zlodowaceń w różnych warunkach hydrologicznych. Pradoliny te mają z reguły szerokość od 2 do 10 km. Powstałe wówczas dyluwialne osady (zdominowane na całej długości pradolin przez piaski) nie są również całkiem wyrównane, lecz urozmaicone różnymi krawędziami teras, a często również izolowanymi wzniesieniami. Występujące różnice wysokości to niekiedy kilka decymetrów, wiele krawędzi teras wznosi się jedynie niespełna 1 m nad najniższym zrównaniem dna doliny, czyli najmłodszym obszarem zalewowym.

Interpretacja form morfologicznych również na najstarszych z dających się wykorzystać map (w większości z początku XVIII wieku) pokazuje, że Odra, poprzez aktywne procesy fluwialne i przemieszczanie koryta, przekształciła często jedynie połowę naturalnych obszarów zalewowych. Jest to szczególnie widoczne na odcinku powyżej ujścia Bobru. Pomimo to, podczas wielkich powodzi - jeżeli nie zapobiegną temu wały przeciwpowodziowe - mogą zostać zalane znacznie większe powierzchnie, również obszary z sedymentami plejstoceńskimi.

Ponieważ zalewy powodziowe mogą być różne w przestrzeni i czasie - nie można jednoznacznie określić i wszędzie wyznaczyć stałego zasięgu potencjalnych obszarów objętych wpływem powodzi. Szczególnie trudne jest to tam, gdzie brak jest wyraźnej krawędzi terasy zalewowej. Często przyjmuje się w takim przypadku jako miarę (punkt odniesienia) poziom powodzi maksymalnej w stuleciu. Jeśli ta statystyczna wielkość na Odrze była dostępna (tylko wycinkowo), to została ona również wykorzystana. Wskazówką była w takich przypadkach także wysokość wałów przeciwpowodziowych wybudowanych na określony poziom bezpieczeństwa (na wodę 100 letnią do 200 letniej). Istotną rolę przy ustalaniu zasięgu naturalnego obszaru zalewowego odgrywał ponadto typ gleby. Podczas opracowania posługiwano się także mapami glebowymi (tylko na odcinku polskim) (IUNG, 1983 i 1987) i roślinności potencjalnej (Matuszkiewicz et al., 1995; Neuhäuslová et al., 1998). Jako zasadę przyjęto również, że obszar zalewowy nie musi być identyczny z całością aluwiów doliny Odry. Powódź, jaka miała miejsce w lipcu i sierpniu 1997 r. wskutek swego ekstremalnego rozmiaru (w niektórych miejscach woda ponad "500- letnia") miejscami znacznie przekroczyła swym zasięgiem tak wyznaczone granice obszaru zalewowego. Spowodowane było to również obecnością wałów przeciwpowodziowych i zmienionymi warunki zalewania terenów położonych poza nimi.

W rejonie ujść dopływów z reguły uwzględniono obszar zalewany po granicę cofania się wody przy wysokich stanach w Odrze. Również tutaj rzadko można wyznaczyć dokładną granicę. W takim przypadku w opracowaniu często poprowadzono linię łączącą niżej i wyżej wyznaczoną granicę zasięgu obszaru zalewowego (na mapach prosta ta jest zaznaczona punktowaną linią). Te arbitralnie wyznaczone linie demarkacyjne były szczególnie trudne do ustalenia w rejonach bocznie uchodzących pradolin (np. w ujściu Baryczy 378,1 km biegu Odry, czy ujściu Warty 617,6 km biegu Odry). Dlatego też w przypadku ujść większych dopływów (Nysa Kłodzka, Nysa Łużycka, Warta) granice terenu badań sięgają przeważnie do brzegu stosowanego arkusza map.

W oparciu o takie podstawy, określenie naturalny obszar zalewowy Odry obejmuje dno doliny Odry i odpowiada obszarowi w jakim przeprowadzono prace przy opracowaniu Atlasu. Cała objęta badaniami powierzchnia wynosi ok. 3 600 km² (dane z GIS).

W dzisiejszych warunkach naturalny obszar zalewowy (obszar objęty wpływem wysokich stanów wody) został znacznie ograniczony, przede wszystkim wskutek budowy wałów i stopni wodnych (por. rozdz. 9). Obszar znajdujący się współcześnie w zasięgu powodzi określono jako "obecny obszar zalewowy" (rezente Aue), tereny zaś znajdujące się współcześnie poza zasięgiem zalewów (na zewnątrz wałów i innych budowli ochronnych) określono jako "dawny obszar zalewowy" (Altaue) (*Pojęcie "Aue" obejmuje nie tylko las łęgowy, i nadrzeczne łąki ale również obszar nadrzeczny objęty wpływem wód wysokich. W języku polskim nie istnieją określenia ściśle odpowiadające nazwom niemieckim "rezente Aue" oraz "Altaue". Z tego względu zdecydowano się w tłumaczeniu na użycie określeń "obecne obszary zalewowe" lub "dzisiejsze obszary zalewowe" - odpowiadającym pojęciu "rezente Aue" oraz określeń "dawne obszary zalewowe" lub "byłe obszary zalewowe" - odpowiadającym pojęciu "Altaue". - uwaga tłumacza) Powierzchnia obecnych obszarów zalewowych w dolinie Odry (bez wyżej wzmiankowanych miejsc występowania na powierzchnię wód gruntowych) wynosi ok. 970 km², co odpowiada ok. 27% powierzchni naturalnych terenów zalewowych.

Obszar badań zaczyna się w Republice Czeskiej koło miasta Odry (Okręg Ostravski, 81 km wg. czeskiego kilometrażu Odry), gdzie rzeka po raz pierwszy traci swój słabo zaznaczony górski charakter ze stosunkowo wąskimi, położonymi blisko nurtu pasmami obszarów zalewowych i wpływa w większą dolinę regionu Moravská brána. Koniec terenu badań znajduje się w okolicy południowego skraju miasta Szczecin. Koniec ten wyznaczono w oparciu o to, że na obszarze Szczecina krajobraz nadodrzański zaczyna tracić cechy typowych, dynamicznych, związanych z samą rzeką obszarów zalewowych. Rejon położony poniżej tego miasta, gdzie decydujący wpływ wywiera Zalew Szczeciński, potraktowano jako niezależną część krajobrazu z odmiennymi stosunkami przyrodniczymi, która powinna zostać opracowana odrębnie. Spiętrzały się tu również trudności w określaniu cech różnicujących wybrane środowiska obszarów zalewowych.

Cała uwzględniona w badaniach długość rzeki wynosi 785 km (z około 855 km do ujścia do Zatoki Szczecińskiej), całkowita długość doliny wynosi niemal 650 km.

Odnośnie długości biegu rzeki należy dodać, iż w przypadku polsko - czeskiego odcinka granicznego użyto kilometrażu polskiego, ponieważ kilometraż czeski jest dla tego odcinka o około 3,5 kilometra krótszy. Różnica ta wynika z zaplanowanych, ale nie zrealizowanych (w czasach gdy odcinek ten stanowił granicę prusko - austriacką) przecięć meandrów. Na odcinku polskim nie ujęto w kilometrażu skrócenia biegu rzeki o około 9-10 kilometrów od okolic na południe Raciborza po okolice Opola. Ponowne opracowanie kilometrażu jest obecnie planowane. Zasadniczo dane dotyczące położenia obiektów według kilometra biegu rzeki są w Atlasie zaokrąglone. Wyjątek stanowią miejsca ujść dopływów gdzie podane zostało położenie z dokładnością do jednego miejsca po przecinku. Obowiązującym obecnie jest kilometraż ustalony w dobie zarządu prusko - austriackiego (około 1825). Punkty zerowe polskiego i czeskiego kilometrażu położone są w dwu różnych miejscach. Czeski bieg rzeki liczony jest od ujścia Olzy do Odry w górę rzeki, polski zaś od ujścia Opavy do Odry w dół biegu rzeki. Odcinek Odry stanowiący granicę polsko - czeską rozpoczyna się od Bohumina/Chałupki (polski km 20 względnie czeski km 4) i sięga do ujścia Olzy do Odry (polski km 27,7 względnie czeski km 0).
Łęg wiązowy w okolicy Domaszkowa

Ze względu na konieczność zróżnicowania charakterystycznych odcinków rzeki i przejrzystość opracowania nie było możliwe potraktowanie badanego obszaru jako jednego elementu. Obok istniejącego już wcześniej podziału geomorfologicznego doliny Odry, została w Polsce opracowana regionalizacja fizyczno-geograficzna, która metodycznie rozdziela większe regiony na coraz mniejsze jednostki. Wyróżnienie mezoregionów na badanym obszarze zorientowane jest zasadniczo według biegu Odry i nie stoi w sprzeczności ze zdefiniowanymi według morfologi fluwialnej odcinkami doliny. W Republice Czeskiej istnieje podobny podział, opracowany według kryteriów geomorfologicznych. Na tej podstawie wyróżniono 11 regionów(mapa A4): Na czeskim i wspólnym czesko - polskim odcinku leżą regiony Moravská brána oraz Ostravská pánev (Boháč et Kolář, 1996).

Polski oraz wspólny polsko - niemiecki odcinek, dzieli się za Kondrackim (2000) na dziewięć mezoregionów:

Kotlina Raciborska, Pradolina Wrocławska (podzielony w opracowaniu na odcinki: od Krapkowic do ujścia rzeki Mała Panew oraz od ujścia Małej Panwi do ujścia Kaczawy), Obniżenie Ścinawskie, Pradolina Głogowska, Kotlina Kargowska, Dolina Środkowej Odry, Lubuski Przełom Odry, Kotlina Freienwalde, Dolina Dolnej Odry.

W Republice Czeskiej obszar badań obejmował tylko jeden okręg administracyjny (Ostravský kraj). Po stronie polskiej obszar badań znajduje się w granicach 5 województw (śląskie, opolskie, dolnośląskie, lubuskie i zachodniopomorskie), zaś w Niemczech w jednym kraju związkowym (Brandenburgii).

Nazwy geograficzne są użyte tylko w formie oryginalnej w języku czeskim, polskim lub niemieckim, tak jak są stosowane w granicach danego kraju (patrz załącznik 1).

<< Poprzednia | Następna >>