Przemieszczanie się meandrów w CHKO Poodri
Dorzecze Odry obejmuje w sumie 118 861 km2 (Ausschuss, 1896). Dzielą je między sobą Republika Czech (6%), Polska (89%) i Niemcy (5%) (mapa A 2). Źródło znajduje się w Oderské vrchy (Góry Odrzańskie) w północnych Morawach na wysokości 632 m n.p.m.
Zgodnie z prezentacją w pierwszej systematycznej rozprawie dot. Odry (Ausschuss, 1896) podzielono ją na następujące odcinki: Źródła Odry, Górna Odra, Środkowa Odra i Dolna Odra
Wg nowszych opracowań MKOO (IKSO, 1999) jako obszar górnej Odry określa się odcinek od źródła aż do ujścia Nysy Kłodzkiej (po-dzielony na bieg górny i dolny przy ujściu Olzy), obszarem środkowym Odry jest cały odcinek od Nysy Kłodzkiej po ujście Warty, dolna Odra pozostała określona jak wcześniej.
Oba podziały nie różnią się tym samym zasadniczo. Wspólne dla obu jest różnicowanie odcinków dolnych przy ujściu Olzy, Nysy Kłodzkiej i Warty. Dla dalszych opisów w tym atlasie nie ma to szczególnego znaczenia, dlatego określenia: górna, środkowa i dolna (Odra) nie są tu użyte jako geograficzne nazwy własne.
Dorzecze Odry górnej i środkowej zajmuje powierzchnię 53 536 km2, na 5/6 dzisiejszej długości biegu, wynoszącej 855 km. Dorzecze największego dopływu, Warty (54 529 km2) znajduje się w całości na polskim terenie. Dorzecze dolnej Odry obejmuje 10 769 km2 (Dubicki et al., 1999)
Średni roczny przepływ na wodowskazie w Hohensaaten-Finow (km 665) wynosi ok. 17 miliardów m3, co odpowiada 540 m3/s przepływu wody średniej, lub także prawie 30% opadów na danym obszarze (Dubicki i inni, 1999). Z tego oczywiście tylko ok. 320 m3/s z Odry do ujścia Warty. Warta przenosi przy równie dużym obszarze dorzecza 224 m3/s, co daje ok. 40% całości przepływu. Cały charakterystyczny średni odpływ wynosi poniżej 5 l/s i km2.
Według danych Krajowego Urzędu Ochrony Środowiska w Brandenburgii, przepływ wody średniej na wodowskazie Hohensaaten-Finow (ostatnim reprezentacyjnym miejscu dla całego przepływu, 109 564 km2 powierzchni do-rzecza) wynosi 521 m3/s (pomiary w latach 1921-1996, bez 1945), przy czym wartość dla półrocza zimowego (od 1 listopada do 30 kwietnia) wynosi do 608 m3/s a dla półrocza letniego (od 1 maja do 31 października) do 435 m3/s. Podobna charakterystyka dotyczy również wodowskazu w Eisenhüttenstadt (km 554, 52 033 m2 powierzchni dorzecza), gdzie wartości wynoszą 304 m3/s dla rocznego przepływu wody średniej ew. odpowiednio 348 i 260 m3/s dla półrocza zimowego i letniego. Specyficzny średni odpływ dla wodowskazu w Eisenhüttenstadt wynosi nieco ponad 5,8 l/s i km2.
Chociaż wartości dla przepływu wody średniej od granicy czesko-polskiej (za ujściem Olzy ok. 55 m3/s, przy Koźlu ok. 80 m3/s i za ujściem Widawy ok. 170 m3/s) wyraźnie i nieprzerwanie rosną, najwyższe przepływy powodziowe różnią się niewiele, częściowo mogą nawet wystąpić wyższe wartości szczytowe przepływu, ale przy wyraźnie wysokich i krótkich szczytach przepływu, w górnych odcinkach Odry.
Klimat dorzecza Odry jest określany jako przejściowy (charakter przejściowy strefy umiarkowanej) między klimatem morskim a kontynentalnym. Zimy mogą być bardzo mroźne. Lód na Odrze pojawia się znacznie częściej niż na ¸abie. Dla Odry dolnej notuje się na wodowskazie Hohensaaten- Finow (okres 1901 do 1990) przeciętnie występowanie lodu przez 44 dni w roku, z tego 30 dni z pokrywą lodową.
W największej części dorzecza notuje się opady pomiędzy 500 i 600 mm, na grzbietach górskich średnie opady wynoszą 1000 do 1300 mm. Najbardziej obfitym w opady jest miesiąc lipiec, najmniej opadów jest w lutym.
Powodzie w dolnej Odrze zdarzają się przeważnie na wiosnę, często w połączeniu ze spływem kry lub uniemożliwieniem odpływu do Zalewu Szczecińskiego przez podpiętrzenie, spowodowane przez wiatr. Na Odrze środkowej i górnej należy liczyć się, obok kilku powodzi w marcu, wywoływanych topnieniem śniegu, przede wszystkim z powodziami w miesiącach letnich, część z nich długo utrzymuje się na Odrze środkowej. Należy podkreślić, że na wodowskazie w Bohumín z reguły wskazania dla powodzi letnich są wyraźnie wyższe (przeciętnie więcej niż podwójnie wyższe) od zimowych. Przeciętny czas przebiegu fal powodziowych wynosi od Miedonii (km 55,5) po niemiecko-polski odcinek graniczny Odry 7 do 10 dni, do biegu dolnego przy Schwedt dalsze 2 dni.
Należy przy tym zauważyć, że ciągłe sporządzanie zapisu i szacowanie obserwacji hydrologicznych rozpoczęto dopiero w połowie XIX wieku.
Powodzie letnie wywoływane są obfitymi opadami w górach średnich. Tego rodzaju silne opady obserwowano wielokrotnie często przez ostatnie 110 lat (IKSO, 1999). Powódź w lipcu i sierpniu 1997 była jak dotąd największym takim zdarzeniem w XX wieku (Grunewald et.al., 1998). Opady w Moravskoslezské Beskydy osiągnęły przy tym wielkość ponad 500 mm w 3 dni.
Celem dokonania oceny skutków oddziaływania reżimu wody na ekologiczny system rzeki i jej obszarów zalewowych, można nakreślić następującą charakterystykę.
Na odwzorowaniach głównych wartości hydrologicznych (Rys. 1) dla wodowskazu w Eisenhüttenstadt (1921-1996) widać wyraźnie, że najwyższe przepływy dla średniej wody niskiej, wody średniej i średniej powodzi, występują regularnie pod koniec zimy lub wczesną wiosną, co jest charakterystyczne dla większości odcinków Odry z wyjątkiem wysoko leżących odcinków biegu górnego. Całkowita rozpiętość przepływów jest bardzo wysoka i można ją wyjaśnić szczególnym położeniem (fenomen opadów) i charakterystyką (dopływy z wysokich położeń przy krótkim odcinku biegu) południowego dorzecza Odry.
Dla większych odcinków Odry, przede wszystkim na obszarze środkowym, przy średniej powodzi, najpierw część obszarów zalewowych jest objęta zalewem, i to przy długoterminowej obserwacji najczęściej od początku okresu wegetacji w marcu. Powodzie, które zalewają większą część obszarów zalewowych, nie występują co roku i trwają, za wyjątkiem wielkiej powodzi latem 1997 tylko kilka dni do dwóch tygodni poniżej ujścia Warty. Jednak te nie coroczne zdarzenia, przebiegające w okresie wegetacji, mają znaczący wpływ na rozwój długofalowy, ponieważ działają selektywnie na obce siedlisku biocenozy.
Obserwując krzywą najwyższych zmierzonych wartości powodzi, widać brak wyraźnego podziału rocznego, w okresach krótszych (np. 1981-1996) wyróżniają się jednak wartości maksymalne w lutym/marcu i miesiącach letnich lipcu i sierpniu. Częstotliwość tych wielkich powodzi jest niewielka, powyżej Eisenhüttenstadt nad powo-dziami zimowymi przeważają przy tym powodzie letnie, ta tendencja wzmaga się podążając na południe Odry. W ostatnich 50 latach na wodowskazie w Eisenhüttenstadt powódź zimową powtórzoną z interwałem ponad 5 letnim zanotowano w roku 1947 (IKSO, 1999).
Niewiele można znaleźć pewnych danych na temat sedymentów. Dla dolnej Odry w okręgu Hohensaaten podaje się, że ilość rumowiska wleczonego wynosi około 200 tys. ton a ilość rumowiska unoszonego około 400 do 500 tys. ton na rok (Schmidt, 1998; IKSO, 1999), przy czym podkreśla się, że systematyczne pomiary prowadzone są dopiero od relatywnie krótkiego czasu. Charakterystyczne dla Odry jest to, że ilość rumowiska unoszonego jest silnie zależna od prędkości przepływu, tzn. przy wyższej prędkości przepływu wzrasta ilość rumowiska, które zwykle wleczone, zostaje wtedy unoszone. Rumowisko wleczone, na całej środkowej i dolnej Odrze, jest formowane przez drobny piasek, częściowo o rozmiarach mniejszych niż nad Łabą.
Z wyjątkiem górnego, około pięćdziesięciokilometrowego odcinka poniżej źródła, Odra płynie w dolinie o najczęściej wielokilometrowej szerokości. Te szerokie doliny Odry pochodzą z czasów lodowcowych, zwykle nawet z dwóch lub więcej okresów zlodowacenia.
Dość wydłużona, rozpościerająca się w kierunku północno-wschodnim dolina, kończy się na północ od Ostravy dużą kotliną, z której zbacza w kierunku północno-zachodnim. Do miejsca zmiany kierunku, Odra przyjmuje trzy, równorzędne dopływy, o wyraźnie górskim charakterze. W dalszej, rozległej części doliny, po przepłynięciu przewężenia pomiędzy wyniesieniami w okolicy Krapkowic, w górnej części Odry wpada do niej największy i najważniejszy na tym odcinku dopływ, Nysa Kłodzka. W okolicy Wrocławia dolina Odry wchodzi w pierwszą z czterech większych, rozpościerających się w kierunku wschodnio-zachodnim pradolin. Pierwsza, południowa określana jest jako pradolina Wrocławsko-Magdeburska. Następnie dolina Odry zwraca się na pewnym odcinku ku zachodowi, aby potem na tzw. odcinku przełomowym przejść w następną położoną bardziej na północy pradolinę Barycko-Głogowską. W podobny sposób rzeka zmierzając w kierunku północnym przebija się do następnych pradolin: Warszawsko-Berlińskiej i Toruńsko-Eberswaldzkiej. Wszystkie pradoliny charakteryzują małe podłużne spadki i zwykle bardzo szerokie, płaskie dna dolin, zbudowane przeważnie z utworów piaszczystych. Odcinki przełomu charakteryzuje natomiast wyraźnie większy spadek doliny. Również wtedy, gdy odcinek doliny na południe od dużych pradolin wydaje się być tak samo szeroki jak odcinki przełomowe, to widać jednak wyraźne różnice w sedymentacji, ponieważ dynamiczne dopływy z gór nanoszą lub już naniosły grubsze osady do doliny Odry.
Już ten krótki opis przebiegu całej doliny wskazuje, że dolina Odry zawsze wykazuje i wykazywała zróżnicowanie morfologiczne. Procesy morfologii rzek określają, obok zasobów wodnych i osadów, również procesy biologiczno- chemiczne, a także tworzenie się różnych elementów ekologicznego systemu rzek i obszarów zalewowych - a tym samym również odpowiednich biocenoz.
Dzisiejsze stosunki są wynikiem wielowiekowej ingerencji w system rzeczny, który doprowadził do znacznych zmian naturalnych procesów. Dlatego też określenie naturalnych morfologicznych cech rzeki musi odbywać się na podstawie interpretacji map historycznych. Analiza tego rodzaju musi jednak uwzględniać liczne inne parametry, jak np. geologię, spadek doliny, ułożenie warstw osadowych, parametry hydrologiczne itp.
Przemieszczanie się meandrów w CHKO Poodri
Niestety zachowane dzieła kartograficzne nie mogą pokazać początkowego stanu przed zasiedleniem i wykarczowaniem całych powierzchni lasów. W zasadzie znane są dzisiaj tylko świadectwa z czasów, gdy rozpoczynano regulację rzek, po tym jak już zaczęto wykorzystywać większość obszarów zalewowych także do celów rolniczych, a liczne miejscowości nad Odrą doprowadziły do lokalnej ingerencji w korycie rzeki, co wywierało wpływ na morfologiczny rozwój Odry. Najważniejsza zmiana nastąpiła zapewne wraz z wytworzeniem się potężnych warstw madowych, nanoszonych z powierzchniowo wypłukiwanych z dorzecza, spoistych drobnych osadów z obszarów po wykarczowaniu lasów. Proces ten był początkowo najsilniejszy w górnej części Odry, powyżej Wrocławia, oddziaływał w obszarze licznych dynamicznych dopływów z gór średnich, zaś mniej na odcinkach w pradolinach. Na temat tego, jak dalece tworzenie się mad zmieniło pierwotne warunki i procesy, można dziś jedynie snuć teorie. Ponieważ można to uznać za zjawisko nieodwracalne, nie będzie ono tu przedmiotem dalszych rozważań.
Na podstawie najstarszych map, stwierdzić można że w czasach historycznych bieg rzeki Odry charakteryzował się krętym a nawet meandrującym przebiegiem na prawie całej długości doliny. Przed rozpoczęciem prostowania rzeki, odcinki meandrujące występowały zwłaszcza: na całym odcinku górnym od Czech, aż po Wrocław (z wyjątkiem krótkiego przewężenia przy Krapkowicach), na odcinku pierwszego przełomu w okolicach Ścinawy, drugiego przełomu w okolicy Nowej Soli (od ujścia kanału Obry prawie do ujścia Bobru) a także na lokalnych fragmentach, powyżej ujścia Nysy Łużyckiej. Wyjątek stanowią lokalnie wyróżniające się meandry na odcinku pomiędzy Hohensaaten i Szczecinem. Bieg rzeki określa się mianem meandrującego, jeżeli długość biegu przewyższa o ponad 50% długość doliny (DVWK, 1997). Za wyjątkiem odcinków przełomu widać, że Odra na swojej długości rzadko objęła meandrami cały obszar doliny.
Do dzisiaj utrzymały się już tylko pozostałości tego naturalnego charakteru Odry. Liczne przecięcia zakoli i regulacje spowodowały, że rzeka straciła więcej niż 20% swojej początkowej długości, lokalnie nawet więcej niż 30% - zwłaszcza pomiędzy Ostravą i Krapkowicami, powyżej Wrocławia i na odcinkach przełomowych. Natomiast na płaskich, niezbyt pochyłych odcinkach pradolin, rzekę skrócono często tylko o 10%, gdyż tutaj Odra miała bieg kręty (stosunek długości biegu rzeki do długości doliny leży pomiędzy 1,25 do 1,5) do wyprostowanego (stosunek mniejszy niż 1,25). Dzisiaj cały odcinek Odry od Ostravy po Szczecin można określić jako prosty, częściowo kręty.
Spadek biegu jest dzisiaj, pomimo wielu przełomów, właśnie na bardziej stromych odcinkach przełomowych, po wielu ponownych regulacjach znów niewielki. Od Ostravy, niemal do ujścia Warty (wliczając odcinek stopni wodnych) wynosi przeciętnie 27 cm/km (IKSO, 1999), poniżej Schwedt wynosi poniżej 5 cm/km. Tylko na południe od Ostravy spadek osiąga 80 cm/km, tam gdzie Odra zaczyna płynąć szerszą doliną.
Wymieniony południowy odcinek jest jedynym pozostałym odcinkiem Odry, który można jeszcze określić jako meandrujący (leży w CHKO Poodří). Kategoria ta dotyczy nie tylko stosunku długości biegu rzeki do doliny, lecz także rzeczywistej swobody przemieszczania się koryta rzeki. Na mapie A 3 widać wyraźnie, jakie zmiany w wyniku fluwialnych procesów morfologicznych, w warunkach naturalnych lub przynajmniej zbliżonych do naturalnych, mogą następować w przeciągu kilku dziesięcioleci (od roku 1949 do 1987). Również inne ważne czynniki, jak reżim wodny (m.in. typowa dynamika przepływu i stanu wody, zalewanie obszarów łęgowych) lub zasób niesionego materiału (typowy transport sedymentów) są jeszcze w niewielkim stopniu naruszane.
Na tym przykładzie można wykazać szczegółowo, jakie liczne, różnorodne elementy mogą powstać w wyniku takich procesów:
Przemieszczaniem meandrów w naturalnych warunkach objęte są też lasy. Należy tu zauważyć, że na obszarach zalewowych Odry dominowałyby skupiska leśne gdyby wegetacja mogła rozwijać się bez ingerencji antropogenicznej (potencjalna roślinność naturalna; Matuszkiewicz et.al., 1995).
Drzewa naniesione do koryta rzecznego w wyniku erozji, nie tylko zwiększają różnorodność struktur, lecz przez dłuższy czas tworzą warunki życiowe dla wielu gatunków. Proces ten jest ostatecznie tylko początkiem wciąż powtarzającego się rozwoju ku nowym skupiskom leśnym, które w zależności od warunków zalewowych (m.in. długości trwania, wysokości, sezonowości) i innych czynników mogą się różnorodnie wykształcić.
Wykorzystanie tych powierzchni, tzn. gospodarka leśna lub użytków zielonych, nie musi zasadniczo, przy odpowiednim dostosowaniu, powodować znacznego uszczerbku dla tych procesów.
Oddalając się od tego, jeszcze dalece nienaruszonego odcinka, w dół rzeki, spotyka się najczęściej już tylko fragmenty tych morfologicznie ukształtowanych przez płynącą wodę elementów. Decydującym i od dawna najistotniejszym powodem jest utrudnienie możliwości kształtowania koryta rzeki, na odcinkach spiętrzonych i niespiętrzonych. Tworzenie odnóg czy starorzeczy nie jest już możliwe. Jedyny wyjątek stanowił tu przełom zakola na polsko-czeskim odcinku granicznym podczas wielkiej powodzi w lecie 1997, na odcinku z umocnionymi brzegami. Istniejące jeszcze stare dopływy i starorzecza są najczęściej pozostałościami wcześniejszych regulacji i w zależności od struktury i warunków zalewowych (w międzywalu lub w zawalu) ulegają powolniejszemu lub szybszemu wypłycaniu oraz lądowieniu.
Te morfologiczne procesy, na odcinkach raczej prostych, po kręte w pradolinach i na całym odcinku Odry poniżej ujścia Nysy Łużyckiej, byłyby naturalnie mniej naznaczone przez tworzenie się i przesunięcia meandrów, częściej powstawały by wyspy i boczne dopływy, którym towarzyszyły by bardzo dynamiczne procesy kształtowania koryta (patrz też Praca zbiorowa, 1972). W bardzo szerokich dnach doliny, dopływy płyną często wiele kilometrów równolegle do głównego koryta rzeki częściowo w bardzo głębokich obniżeniach brzeżnych i tworzą tu swoje własne, mniejsze rzeczne struktury morfologiczne. Powstające dzięki temu bogactwo form kształtuje jednak zasadniczo podobną, tylko wewnętrznie zróżnicowaną paletę biotopów. Istniejąca, ciągła regulacja ostrogami ogranicza również tam tworzenie takich struktur morfologicznych.
Należy w tym miejscu również wspomnieć o nie dających się dziś ocenić morfologicznych skutkach zatorów lodu, które mogły doprowadzać do nagłych przesunięć koryta rzeki. Nadawały się do tego właśnie przejścia od szerokich pradolin po wąskie przełomy. Od czasów nieprzerwanej regulacji ostróg również to jest dalece wykluczone.
Budowa wałów uniemożliwiła zalewanie dużych powierzchni. Skutkiem tego są krótsze fale powodziowe i podwyższone stany wody przy powodzi na pozostałych jeszcze obszarach zalewowych. Osiągnięta w ten sposób podwyższona dynamika wpływa negatywnie na struktury koryta rzeki i brzegów, gdyż koryto rzeki, jak wspomniano wyżej, jest najczęściej ustalone. Stąd, osadzanie się materiału niesionego przez rzekę skoncentrowane jest na pozostałych obszarach zalewowych po obwałowania i może prowadzić do podwyższenia obszaru międzywala. Mogą przy tym, na odcinkach rzeki ustalonych ostrogami występować dodatkowo małe urwiska brzegu lub dynamicznie zmieniające się nanosy sedymentów w zatokach między ostrogami. Te ostanie można jeszcze zauważyć przede wszystkim na dolnych odcinkach Odry, gdzie drobnopiaszczyste aluwia nie osadziły się trwale.
Problematykę jakości wody potraktowano w tym opracowaniu marginalnie, bowiem Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry (IKSO) przedstawiła niedawno syntetyczny raport dotyczący tego zagadnienia (Dubicki et al., 1999).
W Republice Czeskiej wyróżnia się 5 klas jakości wody (ČSN 75 72221, 1989), w Polsce 3 klasy i jedną pozaklasową kategorię wody bardzo silnie zanieczyszczonej (Rozporządzenie, 1991). W Niemczech wyróżnia się 4 klasy główne i 3 przejściowe (LAWA, 1996). W związku z tak dużymi różnicami w klasyfikacji nie dokonano do dziś jednolitej oceny jakości wody w całej Odrze. Według sprawozdania Niemiecko-Polskiej Komisji do Spraw Wód Granicznych (1999) nie wypracowano wspólnej metody klasyfikacji jakości wód, również odnośnie polsko- niemieckiego odcinka granicznego.
W czeskiej części dorzecza (uwzględnione zostało tylko dorzecze czeskiego odcinka Odry, tzn. bez dorzecza Nysy Łużyckiej w CZ) całkowitą ilość ścieków odprowadzonych do wód powierzchniowych w 1998 r. oszacowano na blisko 225,3 mln m3, z czego 88% stanowiły ścieki oczyszczone (Trdlica et. al., 1997). W 1998 r. (Povodi Odry, 1999) cały badany czeski odcinek Odry odpowiada zgodnie ze wskaźnikami reżimu tlenowego (grupa A) III klasie jakości wody (woda zanieczyszczona). Według kryteriów grupy B (uwzględniającej poza innymi parametrami także NH4-N, i NO3-N oraz całkowity P) odcinek południowy mieści się w klasie III, zaś od 57 km rzeki po Bohumín w klasie V (woda bardzo zanieczyszczona). Zgodnie z kryteriami grupy C (uwzględniającej poza innymi parametrami także chlorki i siarczany) Odra po Ostravę znajduje się w I klasie czystości (bardzo czysta woda), od Ostravy do Bohumína (km 4,5) w II klasie (czysta woda). Stężenie metali ciężkich w południowym i środkowym odcinku do Ostravy odpowiada III klasie, w dół biegu od Ostravy IV klasie (silnie zanieczyszczona woda). Czystą wodę (klasy II) stwierdzono tylko w górnym biegu Odry i jej dopływów.
W ostatnich latach (1993 - 1998) obserwuje się tendencję poprawy jakości wód powierzchniowych, przede wszystkim w zakresie zawartości tlenu i stopnia zasolenia, w północnym odcinku między Ostravą i Bohumínem.
W polskiej części dorzecza punktowe źródła zanieczyszczeń zrzucają rocznie do rzeki 1061,4 mln m3 ścieków, z czego 85,9% to ścieki oczyszczone. Ocena stanu jakości wody za rok 1998 opracowana na podstawie wskaźników tlenowych wykazała, że według stężenia rozpuszczonego tlenu wody na odcinku Chałupki (km 20) -Szczecin należą do I klasy czystości (woda nadająca się do celów pitnych i życia ryb z rodziny łososiowatych).
Zgodnie ze wskaźnikiem biochemicznego zapotrzebowania tlenu (BZT5) jego stężenie w profilu granicznym Chałupki nie przekracza norm klasy II (woda nadająca się do celów wypoczynkowych, przemysłowych i życia ryb z gatunku karpiowatych). Poniżej ujścia Psiny (km 41,3) jakość wody według wskaźnika BZT5 pogarsza się przejściowo na długości 14 km biegu rzeki do klasy III (woda nadająca się dla celów przemysłowych i nawadniania). Między Kanałem Gliwickim (km 98,1) i miejscowością Połęcko (km 530) jakość wody odpowiada II, a od Widuchowej (km 703) do Szczecina III klasie czystości.
Według norm zasolenia wody odcinek między Widuchową a Szczecinem odpowiada I. klasie. Górny bieg Odry należy do II klasy, lecz występują tu fragmenty silnie zasolone (wody III klasy i wody nadmiernie zasolone) poniżej ujść dopływów zasilanych zrzutami wód kopalnianych z kopalni Górnego Śląska.
Badania stężeń składników biogennych (związki azotu, rozpuszczalne fosforany, całkowity fosfor) wskazują, że wody nadmiernie zanieczyszczone występują na 3 odcinkach rzeki. Stężenia związków pokarmowych (nutrientów) przekraczają limity III klasy między Chałupkami i ujściem Smortawy (km 223,8), od Wrocławia do Brzegu Dolnego (km 285) i od ujścia Warty (km 617,6) po Szczecin (łącznie blisko 360 km). Do wód III klasy należą odcinki między ujściem Smortawy a Wrocławiem, od Brzegu Dolnego do Głogowa (km 395) i między Frankfurtem nad Odrą (km 585) a ujściem Warty (łącznie ok. 170 km). Odcinek między Głogowem a Frankfurtem n. Odrą odpowiada II klasie czystości.
Stężenia metali ciężkich na wysokości Chałupek sporadycznie przekraczają limity klasy III. Poniżej Raciborza (km 50) w dół biegu utrzymują się w granicach I i II klasy.
Ogólną ilość ścieków zrzucanych do wód powierzchniowych w niemieckiej części dorzecza szacuje się na 80,9 mln m3/rok (Dubicki et al., 1999). Charakterystyka jakości wody odnosi się do wspólnego niemiecko-polskiego odcinka rzeki między Ratzdorf (km 542) a Widuchową (km 703), oraz Odry Zachodniej (D). Stężenie rozpuszczonego tlenu w wodzie wymienionych fragmentów biegu rzeki jest wysokie i w 1998 r. nie dochodziło tu do żadnych godnych wzmianki sytuacji krytycznych (Niemiecko-Polska Komisja do Spraw Wód Granicznych, 1999).
Zasolenie na odcinku granicznym cechuje się stałym spadkiem. Lokalne wzrosty stężeń związane są doprowadzaniem silniej zasolonych wód przez dopływy (Nysę Łużycką i Wartę). Stężenia NH4-N (związków amonowych, azotanów i azotynów) w południowej części odcinka granicznego po Frankfurt n. Odrą/ Słubice (km 585) są przy polskim brzegu wyższe niż przy niemieckim. Poniżej ujścia Warty wartości te wyrównują się. Stężenia fosforu całkowitego są różne przy obu brzegach. Jako całość można ocenić ten odcinek rzeki jako "zanieczyszczony związkami biogennymi" (nutrientami).
Doliny rzeczne pełnią przede wszystkim funkcję korytarzy biologicznych, którymi wędrują organizmy, i tym samym umożliwiają wymianę genetyczną między różnymi obszarami przyrodniczymi. W dolinie rzecznej szczególne znaczenie ma zaś sama rzeka i jej łęgi (tereny zalewowe). Z jednej strony wiąże się to ze znaczną różnorodnością znajdujących się tu najrozmaitszych środowisk (odsłonięte ławice żwirowe, piaszczyste i ilaste, skarpy brzegowe, różne typy lasów, zarośla, szuwary trzcinowe, zbiorowiska trawiaste) skupionych na wąskim obszarze, z drugiej ze średnim stanem wody służącej jako środek transportu w dół biegu diasporom roślin (nasionom, owocom, podziemnym rozłogom itd.) oraz mniejszym zwierzętom, przybywającym na dryfującym drewnie. Migrujące biernie rośliny i zwierzęta znajdują w mozaice różnorodnych środowisk na łęgach, zwłaszcza w niemal pozbawionych konkurencji zespołach pionierskich, sprzyjające warunki, umożliwiające ich zasiedlenie; mogą się z nich potem rozprzestrzeniać na przyległe tereny.
Ponieważ owe korytarze rzeczne przyjmują w Europie mniej więcej kierunek północ-południe, to odgrywają ważną rolę dróg migracji dla gatunków południowo-wschodnich i południowych, a więc panońskich, (sub-)pontyjskich i (sub-)mediterrańskich elementów biogeograficznych. Zjawisko to ma również miejsce w dolinie Odry, aczkolwiek nie na taką skalę, jak nad ¸abą (lub wręcz nad Renem). Zdumiewająco, migracja gatunków pontyjsko-panońskich i wschodniośródziemnomorskich nad Łabę i Odrę mogą odbywać się z Niziny Węgierskiej względnie Kotliny Wiedeńskiej doliną Morawy. Stąd pokonanie Bramy Morawskiej i dotarcie do doliny Odry musi być łatwiejsze niż przekroczenie Wyżyny Czesko-Morawskiej z wewnętrznego Masywu Czeskiego, odwadnianego przez Łabę. Ponadto liczne (sub-)pontyjskie gatunki znalazły drogę z lasostepów i stepów dzisiejszej Ukrainy do doliny Odry wzdłuż zewnętrznego łuku Karpat. Tym niemniej dolina Łaby jest bogatsza w takie gatunki.
Nanosy piasku po przerwaniu wału w okolicy Domaszkowa, sierpień 1997
Wśród gatunków roślin doliny Odry, które można uznać za pontyjsko- panońskie względnie submeditterańskie elementy biogeograficzne, znajdują się takie, które określa się jako rośliny występujące niemal wyłącznie w dolinach dużych rzek Europy Środkowej i Wschodniej. Przeważnie rosną one w tzw. zbiorowiskach okrajkowych towarzyszących łąkom lub zaroślom. Godne wzmianki są tu wilczomlecz błyszczący (Euphorbia lucida), spotykany nad Odrą, lecz nie występujący nad Łabą, wilczomlecz błotny (Euphorbia palustris), selernica żyłkowana (Cnidium dubium), serdecznik (szczeciogon) szantowaty (Leonurus marrubiastrum), mięta polej (Mentha pulegium), tarczyca oszczepowata (Scutellaria hastifolia), rzepicha austriacka (Rorippa austriaca) i wyżpin jagodowy (Cucubalus baccifer). Nabrzeżyca nadrzeczna (Corrigiola litoralis) i lepnica tatarska (Silene tatarica), rosnące na ławicach piachu i piaszczystych brzegach rzecznych, wykazują zbliżenie do muraw psammofilnych i kserotermicznych, które to zbiorowiska występują wprawdzie na wydmach położonych blisko koryta rzeki i piaszczystych wzniesieniach obszaru zalewowego, ale głównie na obrzeżach obszarów zalewowych lub na krawędzi doliny; przykładami tej całkiem licznej grupy gatunków wymienionych wyżej zespołów byłyby także mikołajek płaskolistny (Eryngium planum) i miłek wiosenny (Adonis vernalis), które nad Odrą, jak zresztą i nad Wisłą, dotarły na północ niemal do ujść.
Przy analizie funkcjonalności korytarza ekologicznego nie należy pominąć ważnego aspektu drożności koryta rzeki. Liczne stopnie wodne i jazy przede wszystkim w górnym biegu Odry stanowią istotną przeszkodę dla ciągłości rzeki. Dotyczy to wszystkich rozprzestrzeniających się organizmów typowych dla rzeki i obszarów zalewowych (patrz powyżej). Zostanie to bliżej objaśnione na przykładzie ryb wędrownych.
W Odrze odbywały migracje przede wszystkim 3 anadromiczne ryby atlantyckie - jesiotr zachodni (Acipenser sturio), łosoś szlachetny (Salmo salar) i stanowiąca formę troci atlantyckiej (Salmo trutta trutta). Docierały one aż do czeskiego odcinka rzeki i stwierdzano je niegdyś koło Bohumína (czeski kilometr Odry 4) (Heinrich, 1856). Regulacja koryta i silne zanieczyszczenie rzeki przerwały wędrówki tych ryb. Obecnie łosoś i troć docierają tylko do ujścia Warty (km 617,6) i stąd do dorzecza Noteci (Blachuta et Kuśnierz, 1995). Jesiotr w Odrze najprawdopodobniej wymarł. Pomimo stopniowej poprawy jakości wody ryby anadromiczne nie mogą docierać dalej, ponieważ jazy na żeglownym odcinku rzeki od Brzega Dolnego (km 285) w górę jej biegu stanowią przeszkody nie do pokonania. Stopień wodny w Brzegu Dolnym uniemożliwia również migrację bałtyckiej populacji certy (Vimba vimba). Niemal wygasłe populacje tego gatunku w czeskiej części (w Odrze i Opavie) są stacjonarne, niewędrowne.
Z punktu widzenia ichtiologii czeski odcinek Odry należy do krain pstrąga, lipienia i brzany, natomiast odcinki polski i polsko-niemiecki do krain brzany i leszcza.
<< Poprzednia | Następna >>
