1. Wprowadzenie

1.1 Powód, tło, cel

Wraz ze zjednoczeniem Niemiec i rosnącym otwieraniem się krajów wschodnio- i środkowoeuropejskich, obszar Odry, w geograficznym środku Europy (mapa A 1), zyskuje coraz większe znaczenie polityczne. Dolina Odry, w kierunkach północno-południowym oraz wschodnio-zachodnim, jest ważnym korytarzem zarówno dla gospodarki, komunikacji, jak i ochrony środowiska. Ochrona przyrody była do tej pory skoncentrowana w południowej i północnej części przede wszystkim na zabezpieczeniu obszarów ochronnych o dużej powierzchni i wysokiej wartości.

Równolegle opracowywano również plany ożywienia Odry dla umożliwienia na niej żeglugi. We wrześniu 1995 roku, władze polskie przedłożyły "Program rozwoju drogi wodnej Odry do 2005 roku " (Program ODRA 2005, 1996), którego założenia uzyskały 2 stycznia 1996 roku aprobatę Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (KERM). W programie tym przewidziano budowę co najmniej dwóch następnych stopni wodnych, rozbudowę istniejących jazów i śluz oraz bliżej nie sprecyzowane przedsięwzięcia regulacyjne (łącznie z wyprostowaniem zakrętów i przedłużeniem ostróg) na pozostałym odcinku Odry swobodnie płynącej. Z punktu widzenia ochrony przyrody zagraża to w sposób zasadniczy raczej pozytywnemu rozwojowi w dolinie Odry przez ostatnie dziesięciolecia, który jest również skutkiem silnego zredukowania działań na rzecz zachowania regulacji rzek.

WWF postanowił zatem rozszerzyć jesienią 1996 roku projekt Odra, tak aby "zapobiec szkodliwemu wpływowi budownictwa wodnego w dorzeczu środkowej i dolnej Odry". Wstępne prace rozpoczęto w maju 1997 roku i objęto nimi geograficznie całą Odrę w Republice Czech, Polsce i RFN. Katastrofalna powódź w roku 1997 spowodowała jednak, że główne punkty projektu uzupełniono o aspekty ochrony przed powodzią.
Odra - spływ kry w okolicy Domaszkowa, luty 1996

Również "Program Odra 2005" opracowano na nowo, po czym nadano mu nazwę "Program Odra 2006" (Programm ODER 2006, 1999). Program musi przedstawiać kompleks zintegrowanych (pod względem prawnym, organizacyjnym i technicznym) działań w celu zagospodarowania całego obszaru dorzecza Odry, przy szczególnym uwzględnieniu ochrony przed powodziami (preambuła w programie Odra 2006, wersja niemiecka z 22 marca 1999). Oprócz ochrony przed powodzią, zasadnicze cele, wiążą się jednak jak i przedtem z polepszeniem żeglugi śródlądowej, budową zbiorników i wykorzystaniem energii wodnej.

Na tle rozpoznania:

• że obszary zalewowe rzek Europy Środkowej należą do najbogatszych gatunkowo, ale również najbardziej zagrożonych siedlisk jak też,
• iż forsowany program rozbudowy rzeki, który mimo wieloletniej fazy przygotowań i zmian, wciąż nie przedstawia całościowej integracji istniejących i zagrożonych interesów ochrony środowiska i przyrody oraz
• iż w państwach sąsiadujących stan danych dotyczących doliny Odry objętej tego rodzaju programem jest niespójny i pełen luk,

WWF-Auen-Institut wyznaczył następujące cele dla projektu Odra:

• uchwycenie, przedstawienie i ocena obecnego stanu ekosystemu wód płynących i obszarów zalewowych wzdłuż całej doliny Odry przy zastosowaniu jednolitych, wybranych typów biotopów i biowskaźników.
• dodatkowo, poprzez połączenie danych ekologicznych i z zakresu gospodarki wodnej z informacjami dotyczącymi użytkowania gruntów, nakreślić należy warunki ramowe ochrony przed powodziami odnośnie obszarów retencyjnych, które są potencjalnie do odzyskania

Ograniczenia czasowe spowodowały, że w procesie podejmowania decyzji, należało znaleźć kompromisowe rozwiązanie dla zachowania dokładności i kompletności.

W latach 1998 i 1999 program Odra 2006 został znowu uzupełniony. Szczególnie warta podkreślenia jest integracja "Programu dla Odry" polskiego Ministerstwa Środowiska (decyzja Komitetu ds. Polityki Regionalnej i Zrównoważonego Rozwoju z czerwca 1999). Ten Atlas był częścią dawnego "Programu dla Odry" Ministerstwa Środowiska.

Ten wielokrotnie przerabiany, ewentualnie uzupełniany "Program dla Odry 2006" został przyjęty przez Radę Ministrów 30 maja 2000 i otrzymał tym samym status programu rządowego (Program dla Odry 2006, 2000). W związku z tym, że w międzyczasie potrzeby finansowe Programu wzrosły do około 10 miliardów złotych, koniecznym dla jego realizacji stało się uchwalenie przez Parlament ustawy dotyczącej jego finansowania. Po pierwszym czytaniu w Sejmie w lipcu 2000 odesłano jednak wniosek do podkomisji z prośbą o dokładniejsze zbadanie. Do chwili oddania do druku Atlasu nie zapadła żadna wiążąca decyzja. W projekcie budżetu na rok 2001 umieszczono jednak środki finansowe na budowę stopnia wodnego w Malczycach.

Procedurze tej towarzyszą stale protesty i petycje licznych organizacji pozarządowych. Wskazują one m in., że Polska, ratyfikując konwencję "o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym" (1991), która weszła w życie z dniem 12 czerwca 1997, przyjęła zobowiązanie do poddania takiej ocenie projektów, które dotyczą spraw przygranicznych. Do dzisiaj nie jest jednak opinii publicznej wiadomo o takich ocenach (mogłoby się okazać, że w związku z niewystarczająco sprecyzowanymi jeszcze w programie przedsięwzięciami budowlanymi nie jest to wykonalne).

Dla uzupełnienia tej, przeprowadzonej z grubsza analizy przyczyn należy przedstawić jeszcze dwa aspekty:

Jesienią 1998 utworzono bilateralną, brandenbursko- polską grupę roboczą "Odra 2006" (Arbeitsgruppe Oder 2006), której zlecono opracowanie 10- punktowego programu wymagań dotyczących ochrony przed powodziami dla polskiego programu "Odra 2006". Program ten zawiera, obok wyjaśnienia wzajemnego pobierania i wykorzystywania danych oraz wymiany informacji w przypadku powodzi, przede wszystkim strategię dla poprawy ochrony przed powodzią i oświadczenia dotyczące ograniczenia rozmiarów rozbudowy Odry dla celów żeglugi.

Również ograniczenie zasięgu zabudowy do III klasy dróg wodnych, jest tylko w tym sensie powiązane z ochroną środowiska i przyrody, że negatywne oddziaływania na system ekologiczny powinny być minimalizowane i równoważone. Nie ma żadnej wzmianki odnośnie oszacowania ryzyka dla środowiska, czy sprawdzenia opłacalności.
Położenie Odry w Europie Środkowej

Drugie uzupełnienie dotyczy planów budowy kanału Dunaj- Morawa- Odra, wokół którego dyskusje toczą się w Austrii znów intensywniej od 1999 roku, ale także w Republice Czeskiej i Polsce w odpowiednich gremiach politycznych i gospodarczych. Interesy żeglugi są przenoszone bezpośrednio na program dla Odry podkreślając tym samym jego konieczność. Opiera się to o zawarte w raporcie końcowym TINA z 1999 roku (TINA Secretariat, 1999) zebrane z grubsza wyobrażenia (życzenia) o przyszłej transeuropejskiej sieci (TEN). Brakuje dokładniejszej wykładni ekonomicznej tego żądania, również tylko na marginesie wspomina się o konieczności szacowania ryzyka dla środowiska. Jako porównania używa się kanału Men- Dunaj, którym dzisiaj, 8 lat (po opóźnionym o ponad 10 lat otwarciu), wciąż jeszcze transportuje się o wiele mniej niż prognozowano (ok. 7 milionów ton na kanale MD w roku 1998 z prognozowanych 10 do 15 milionów ton); dla kanału Dunaj- Morawa- Odra prognozuje się w raporcie UN-ECE 1981 (patrz Zinke, 1999) nawet 25 do 40 milionów ton.

Z punktu widzenia ochrony przyrody w dotychczas istniejących programach widać wielkie braki. Opisany proces decyzyjny ponownie wywołuje wrażenie, że lobbiści i planujący te zamierzenia chętnie pominęliby fakt, że realizacja tego rodzaju obszernych programów rozwoju zawsze przedstawia skomplikowany proces znajdowania konsensusu pomiędzy różnymi grupami interesów. Wizualizacja materiałów wyjściowych i potencjalnych lub realnych oddziaływań tego rodzaju zamierzeń, poprzez metodycznie jednolite, publicznie dostępne i dające się zweryfikować dane, również w dziedzinie ochrony przyrody, jest konieczna dla konstruktywnego dialogu. Atlas winien być do tego zachętą i pomocą.

<< Poprzednia | Następna >>