12. Podsumowanie

Na początku lat 90-tych XX wieku, obszar Odry w geograficznym centrum Europy zyskuje znów na politycznym znaczeniu. Również dla gospodarki, komunikacji, a także ochrony przyrody, dolina Odry w kierunku północno-południowym oraz wschodnio-zachodnim jest ważnym korytarzem. Wiążą się z tym nowe programy zabudowy w celach żeglugowych, uzupełnione przez plany budowy kanału łączącego z Dunajem. Jednak najwięcej uwagi, od czasów wielkiej powodzi w lecie 1997 roku, poświęca się ochronie przed powodziami.

Ochrona przyrody widzi w tych planach zagrożenie dla najwartościowszych bogactw naturalnych Odry. Materiały mające służyć jako podstawa podejmowania decyzji o rozbudowie wykazują wiele deficytów. Dane dotyczące stanu doliny rzeki Odry, narażonej na wpływ takich programów są w sąsiadujących państwach niespójne i pełne luk.

Dla umożliwienia korzystania, podczas dyskusji o przyszłym rozwoju doliny Odry, z przyswajalnej, publicznie dostępnej bazy danych dla ochrony środowiska, opracowano przedstawiony Atlas obszarów zalewowych Odry, z zamiarem osiągnięcia następujących celów:

• uchwycenie, przedstawienie i ocena obecnego stanu ekologicznego systemu wód płynących - obszarów zalewowych wzdłuż całej doliny Odry, z pomocą jednolitych wybranych typów biotopów i bioindykatorów.
• określenie warunków ramowych ochrony przed powodziami w odniesieniu do potencjalnie możliwych do odzyskania powierzchni retencyjnych, dzięki połączeniu danych ekologicznych i dotyczących gospodarki wodnej z informacjami dotyczącymi wykorzystania terenu

Atlas odnosi się do obszarów zalewowych w dolinie Odry włącznie z obszarami poddanymi zalewom przez "cofkę" Odry w odcinkach ujść dopływów. Przestrzennie, zasięg obszarów zalewowych Odry odpowiada naturalnemu obszarowi zalewowemu lub naturalnemu zasięgowi wód Odry w przypadku powodzi. Ponieważ większą część obszarów zalewowych chronią przed powodziami obwałowania, wyznaczenie ich zasięgu musiało powstawać na bazie różnych danych, które uniemożliwiły dokładne ustalenia.

Badany obszar rozciąga się wzdłuż Odry, zaczynając od Republiki Czeskiej w okolicach miasta Odry (Ostravský kraj, czeska Odra km 81) i kończy na południowym skraju polskiego miasta Szczecin. Uwzględniona długość rzeki wynosi 785 km (z całości 855 km do ujścia do Zalewu Szczecińskiego), odpowiednia długość doliny wynosi ok. 650 km. Cała badana powierzchnia ma ok. 3600 km².

Ponieważ przedstawienie wyników jedynie w formie map było ocenione jako niezrozumiałe i nieprzyswajalne, do Atlasu dodano dość długi tekst objaśniający.

W tekście komentarza przedstawiono również opisowo, obok krótkiego zarysu historycznego dotyczącego istotnego dla ekologicznego systemu obszarów zalewowych rozwoju, aspekty związane z ekologią i ochroną przyrody krajobrazu doliny rzeki tak, aby użytkownik Atlasu mógł sięgać do tego podstawowego narzędzia dla kompleksowego zrozumienia ekologii obszarów zalewowych.

Ze względu na relatywnie nowy sposób podejścia i niełatwą sytuację wyjściową, już chociażby ze względu na trzy języki, w następnej kolejności umieszczono rozdział metodyczny, zawierający definicje i wybór danych biotycznych oraz opis kartograficznego opracowania danych.

Spośród biotopów wybrano 12 miarodajnych typów. Dodatkowo w Atlasie ujęto dane dotyczące 10 indykatorów roślinnych, 8 rybich i 14 ptasich. Podstawowych danych dostarczyła mapa topograficzna w skali 1: 25.000. Wszystkie wyniki zostały zachowane w formie elektronicznej, w Geograficznym Systemie Informacyjnym (GIS). Typy środowisk zaprezentowano w skali 1 : 50 000, a bioindykatory w skali 1 : 500 000. Najmniejsza wielkość uwzględnionych powierzchni biotopu została, dla zachowania czytelności, określona na 10 ha. W uzupełnieniu do tych danych biologicznych ujęto podstawowe dane z zakresu gospodarki wodnej (wały, kilometry rzeki, stopnie spiętrzające, jazy, itd.) jak i dane dotyczące obszarów chronionych, częściowo pozyskane w formie elektronicznej od urzędów lub opracowane w WWF- Auen- Institut.
Odra -powódź w Ostrawie, lipiec 1997

Obok map, w tekście komentarza opisano również faktyczny stan naturalnego obszaru zalewowego i poddano go niezależnej ocenie. W odniesieniu do flory i fauny, opis stanu rzeczywistego jest ograniczony wyłącznie do wybranych typów biotopów i bioindykatorów. Atlas nie może służyć oczywiście jako kompletna inwentaryzacja gatunków, czy przedstawienie występowania gatunków z czerwonej listy. Nie może też spełnić oczekiwań sporządzania pełnych map biotopów (zgodnie z ustawami o ochronie przyrody niemieckich krajów związkowych) omawianych regionów.

Przy szacowaniu uwzględnia się w pierwszej kolejności tylko udział powierzchni wybranych typów biotopów i udział powierzchni wybranych typów biotopów leśnych w danej powierzchni obszaru zalewowego.

Drugi poziom tworzą ważne informacje o powodzi, przedstawione na osobnej folii, każdorazowo przyporządkowane mapom z bazą topograficzną i danymi o typach biotopów. Obejmują one:

• lokalizację przeciwpowodziowych wałów ochronnych,
• współcześnie regularnie zalewane obszary,
• obszary zalane podczas powodzi latem 1997 i
• istniejące i planowane obszary retencji wód powodziowych (określane tu jako poldery).

Wszystkie dane dotyczące powierzchni są zgodnie z wynikami przedstawionymi w GIS, ponownie zebrane w Tab. 1. W odniesieniu do powodzi latem 1997 należy zaznaczyć, że na badanym obszarze, zalaniu uległo łącznie 2050 km² powierzchni, czyli dwa razy tyle, ile stanowi całkowita powierzchnia obecnych obszarów zalewowych (ok. 970 km²).
Odra - powódź w okolicy Buszkowic, lipiec 1997

Przyjmując powyższe jako podstawę, przedstawiono dalsze analizy i wskazówki dotyczące zastosowania wyników (ograniczone do spraw związanych z ochroną przyrody, ochroną przed powodziami, wykorzystaniem terenu oraz regulacją koryt i melioracją). Na podkreślenie zasługują zwłaszcza:

• Brak odpowiedniego systemu obszarów chronionych dla całości obszarów zalewowych Odry. Szczególne znaczenie przypisuje się w związku z tym dyrektywie siedliskowej.
• Z całości obszarów leśnych (500 km²) na badanym obszarze, prawie 50% (235 km²) jest klasyfikowanych jako wartościowe z punktu widzenia ochrony przyrody zgodnie z zastosowanymi typami środowisk; więcej niż 2/3 wartościowych lasów (147 km²) leży na dziś jeszcze zalewanych łęgach. Łęgi nad Odrą zajmują tym samym największą powierzchnię w wartościowych lasach łęgowych, przynajmniej w porównaniu z Renem, Łabą czy Wisłą.
• Również powierzchnia wartościowych typów środowisk łąkowych jest, ze swoimi 383 km² nadzwyczaj duża (min. 50% wszystkich użytków zielonych na badanym obszarze).
• Pomimo istnienia nieprzerwanego ciągu zabudowy, na wolno płynących odcinkach Odry istnieją jeszcze liczne siedliska pionierskie, które dla niektórych, zagrożonych gatunków bioindykatorów są przestrzenią życiową i przyczyniają się do połączenia siatki elementów fauny i flory.

Dla planowania przestrzennego i planów rozwojowych można wyprowadzić następujące zalecenia:

• z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej całego obszaru i ze względu na wydarzenia związane z powodzią 1997 roku, pilnym staje się odpowiednie zabezpieczenie terenów zalewowych.
• ze względu na duże i bardzo duże powierzchnie biotopów, nie posiadających wystarczającego statusu obszarów chronionych oraz biorąc pod uwagę przyszłościowe zmiany w gospodarce rolniczej i leśnej, zaleca się pilne opracowanie wspólnej strategii obszarów chronionych w dolinie Odry.
• niektóre odcinki doliny Odry wymagają nawet odtworzenia funkcjonalnego korytarza ekologicznego.
• przewidziane w "Programie dla Odry 2006" wielkie przedsięwzięcia regu lacyjne, włącznie z budową stopni wodnych i regulacją rzek, zagrażają w najwyższym stopniu wartościowym pod względem przyrodniczym obszarom zalewowym w dolinie Odry, które mają znaczenie ponadregionalne.
• połączenie planowanego powiększenia obszarów retencyjnych przez wykorzystanie dodatkowych obszarów zalewowych z jednoczesnym wspomaganiem tworzenia się typowych dla łęgów warunków siedliskowych będzie korzystne zarówno dla gospodarki wodnej, jak i ochrony przyrody.

Niniejszy Atlas może zostać użyty jako podstawa do opracowania w przyszłości planu zagospodarowania całego obszaru dorzecza Odry.

<< Poprzednia | Następna >>